Bullying και σχολικός εκφοβισμός: Τα σημάδια, η πρόληψη, οι διαφορετικές μορφές του

Ένα παιδί χάθηκε λόγω του bullying που δεχόταν στο σχολείο του. Ποιο είναι το κλειδί για τους γονείς και τους δασκάλους ώστε να αποφεύγονται τέτοια τραγικά περιστατικά; Πως καταλαβαίνεις το παιδί και τι πρέπει να κάνεις;

Τις όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις που λαμβάνει το bullying στη σχολική κοινότητα αποδεικνύει η αυτοκτονία του 15χρονου από την Αργυρούπολη την Κυριακή, που συγκλόνισε το πανελλήνιο και διερευνάται από την Εισαγγελία Πρωτοδικών.

Η επικοινωνία μεταξύ των ενηλίκων και των παιδιών που πέφτουν θύματα εκφοβισμού είναι το «κλειδί» για την πρόληψη τέτοιων συμβάντων.

Τα τελευταία γεγονότα καθιστούν ακόμα πιο σαφές ότι αν και ο σχολικός εκφοβισμός (Σ.Ε) ή αλλιώς bullying δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο, τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο παρουσιάζει έξαρση. Έρευνες σε ενήλικο πληθυσμό αποκαλύπτουν ότι πολλοί φαίνεται να είναι αυτοί που έχουν βιώσει ως παιδιά μια «φανερή» ή «κρυφή» μορφή θυματοποίησης, για μία ή περισσότερες φορές, ενώ κάποιοι άλλοι υπήρξαν ως «παρατηρητές» εκφοβιστικών ενεργειών στο σχολείο. Αύξηση των κρουσμάτων βίας παρατηρείται όλο και σε περισσότερα σχολεία, γεγονός που προκαλεί πολλά προβλήματα ανάμεσα στους δασκάλους, τους γονείς και τα παιδιά. Η Χριστίνα Πατίτσα, Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας και Ψυχολόγος (MA), μας δίνει τον ορισμό του Bullying, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που έχει και τις μορφές που μπορεί να πάρει.

Στη χώρα μας, τα τελευταία χρόνια έχει διεξαχθεί μεγάλος αριθμός ερευνών στις οποίες προκύπτει ότι τα ποσοστά των μαθητών δημοτικής εκπαίδευσης που έχουν συμμετάσχει σε περιστατικά σχολικής βίας κυμαίνονται από 46,3 % έως 58,9%.

Σε πρόσφατη έρευνα βρέθηκε ότι παιδιά τα οποία εκφοβίζουν ξεπερνούν το 5% των μαθητών και τα θύματα του Σ.Ε κυμαίνονται γύρω στο 10-15% (Τσιαντης, 2011). Ωστόσο, πολλοί κάνουν λόγο και για ένα απροσδιόριστο «σκοτεινό» αριθμό περιστατικών, αφού πολλές φορές δεν καταγγέλλονται από τους δασκάλους ή τους διευθυντές των σχολείων, προκειμένου να διατηρηθεί το κύρος του σχολείου. Σχεδόν οι μισοί από αυτούς που έχουν υποστεί σχολική βία αναφέρουν το γεγονός και οι περισσότεροι απευθύνονται σε φίλους και λιγότερο σε εκπαιδευτικούς και γονείς.

O ορισμός του Σχολικού Εκφοβισμού (Bullying)

Ο εκφοβισμός ορίζεται ως «επαναλαμβανόμενη βία από ανικανότητα του θύματος να αμυνθεί και να προστατέψει τον εαυτό του». Πιο ειδικά, ο όρος εκτός από την επιθυμία ενός ατόμου να βλάψει κάποιον άλλο, προϋποθέτει την ασυμμετρία δύναμης (σωματικής ή ψυχολογικής), την ευχαρίστηση του επιτιθέμενου καθώς και την αίσθηση καταπίεσης ή ταπείνωσης από την πλευρά του θύματος. Στην Ελλάδα ο όρος bullying μεταφράζεται ως «παλικαρισμός ή νταηλίκι» ως προς μαθητές κυρίως πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Κοινό γνώρισμα των διαφορετικών ορισμών που υπάρχουν για το σχολικό εκφοβισμό είναι η άνιση κατανομή δύναμης εις βάρος του θύματος και ότι δεν υπάρχει διάθεση από πλευρά του δράστη για επίλυση διαφορών.

Τα 5 χαρακτηριστικά του Σχολικού Εκφοβισμού:

– Η πρόθεση του δράστη να βλάψει. Για παράδειγμα, οι φίλοι πειράζονται μεταξύ τους με αλλά δεν έχουν ως πρόθεση να ταπεινώσουν τον άλλο, οπότε δεν θεωρείται μορφή σχολικού εκφοβισμού. Στην περίπτωση, όμως, που το περιπαιχτικό ύφος έχει ως στόχο να υποτιμήσει και να αναστατώσει τον άλλο, τότε θεωρείται ως θυματοποίηση.

– Το αποτέλεσμα είναι να προκληθεί βλάβη (σωματική/ψυχολογική) στο άτομο που είναι δέκτης της επιθετικής συμπεριφοράς.

– Περιλαμβάνει άμεσους και έμμεσους τύπους.

– Υπάρχει επανάληψη της εκφοβιστικής συμπεριφοράς. Ένα μεμονωμένο συμβάν όπως η ανάμειξη σε ένα καβγά δε λαμβάνεται ως Σ.Ε

– Η ασυμμετρία της δύναμης. Υπάρχει κατάχρηση της εξουσίας από τη πλευρά του δράστη. Η «ανωτερότητα» αυτή μπορεί να προέρχεται λόγω ηλικίας, φυσικής δύναμης η ψυχικής αντοχής του θύτη.

Μορφές

Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να προσλάβει ποικίλες μορφές, όπως είναι η λεκτική βία, σωματική κακοποίηση τα κακοήθη πειράγματα, αποκλεισμό του παιδιού από την ομάδα και αρπαγή ή καταστροφή πραγμάτων. Αυτές διακρίνονται σε άμεσες και έμμεσες εκφοβιστικές συμπεριφορές. Ως άμεσες μορφές χαρακτηρίζονται η φυσική επίθεση (πχ. κλωτσιές) και η λεκτική κακοποίηση (πχ. βρισιές), ενώ ο κοινωνικός αποκλεισμός και η διάδοση φημών, θεωρούνται έμμεσες μορφές. Ο διαδικτυακός σχολικός εκφοβισμός (Cyber Bulling), εάν και είναι ένας καινούργιος τύπος έμμεσης κυρίως θυματοποίησης, παρουσιάζει αύξηση χρήσης τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα με έρευνα, οι θύτες που εκφοβίζουν τα θύματα τους μέσω του διαδικτύου είναι συνήθως ανώνυμοι και συχνά κοινωνικά απομονωμένοι, γίνεται μέσω Η/Υ κυρίως, σε μορφή μηνύματος, αλλά και μέσω κινητών τηλεφώνων, blogs καθώς και ιστοσελίδων.

Μπορεί να περιλαμβάνει απειλές, σεξουαλική παρενόχληση, υποτιμητικά σχόλια ή και δημοσιοποίησης των προσωπικών δεδομένων συνήθως φωτογραφιών (fotobullying) των θυμάτων στο διαδίκτυο. Έρευνα που έγινε το 2010 διαπίστωσε ότι η λεκτική βία είναι περισσότερο συνήθης από τη φυσική κακοποίηση και το διαδικτυακό σχολικό εκφοβισμό.

Προειδοποιητικά σημάδια αναγνώρισης αυτοκαταστροφικού παιδιού ή εφήβου

1. Εχει καταθλιπτική διάθεση. Μπορεί να είναι ευσυγκίνητος ή ευερέθιστος και θυμωμένος. Μπορεί επίσης να είναι κυκλοθυμικός και συναισθηματικά ασταθής.

2. Πενθεί για σημαντική απώλεια (θάνατος φίλου, θάνατος μέσα στην οικογένεια, χωρισμός από ερωτικό σύντροφο).

3. Παραμελεί την εμφάνιση και την προσωπική του υγιεινή.

4. Δείχνει να μην ενδιαφέρεται για όσα συμβαίνουν γύρω του.

5. Χάνει το ενδιαφέρον του για δραστηριότητες που τον ευχαριστούσαν (αθλητικές, κοινωνικές, καλλιτεχνικές κ.λπ.).

6. Σκέφτεται το θάνατο. Μπορεί να εκφράσει τις σκέψεις για το θάνατο γράφοντας κάποια έκθεση ή ζωγραφίζοντας στο μάθημα των καλλιτεχνικών.

7. Απομονώνεται από τους φίλους και από την οικογένεια. Περνά πολύ χρόνο μόνος του και δεν μοιράζεται τις σκέψεις του με τους άλλους.

8. Δυσκολεύεται να κάνει φίλους, κάνει παρέα με συνομηλίκους που κάνουν χρήση αλκοόλ ή ουσιών, απομακρύνεται από συνομηλίκους με πιο υγιή συμπεριφορά.

9. Πέφτουν οι επιδόσεις του στο σχολείο (μικρή συμμετοχή στην τάξη, δυσκολία στην παρακολούθηση, συχνή αργοπορία, μείωση στην προσπάθεια, πτώση στους βαθμούς).

10. Κάνει συχνά σκασιαρχεία, αδικαιολόγητες και επαναλαμβανόμενες απουσίες.

11. Εχει ριψοκίνδυνη συμπεριφορά. Π.χ. κάνει σεξ χωρίς προφυλάξεις, αλλάζει ερωτικούς συντρόφους, κάνει χρήση ουσιών, οδηγεί επικίνδυνα, καπνίζει υπερβολικά.

12. Εχει παραβατική συμπεριφορά και προβλήματα με το νόμο.

13. Αυτοτραυματίζεται ή αυτοακρωτηριάζεται. Πολλοί αυτοκαταστροφικοί έφηβοι χαράσσονται με μαχαίρια, ξυράφια και άλλα αιχμηρά αντικείμενα.

14. Κάνει χρήση ουσιών.

15. Εχει στην κατοχή του όπλο ή άλλο θανατηφόρο μέσο.

16. Υπάρχουν ενδείξεις διαταραχής διατροφής (μεταβολή στο βάρος, άρνηση να φάει μπροστά σε κόσμο, υπερβολική άθληση κ.λπ.).