Μετά από περισσότερα από σαράντα χρόνια ένοπλης πάλης, μια ομάδα με κουρδικές ρίζες, το PKK, στο βόρειο Ιράκ, άρχισε να αποστρατεύεται — μια κίνηση που σηματοδοτεί την απομάκρυνση από τη βία και την προσέγγιση της πολιτικής συμμετοχής. Οι επιπτώσεις αυτής της κίνησης παραμένουν αβέβαιες. Θα ανοίξει το δρόμο για μια πραγματική συμφιλίωση ή θα καταρρεύσει χωρίς ουσιαστικά οφέλη για τους Κούρδους σε ολόκληρη την περιοχή; Το παρόν άρθρο εξετάζει τη μετάβαση από τον ανταρτοπόλεμο στη δημοκρατική συμμετοχή και τι μπορεί να σημαίνει αυτό για την κοινωνία, τα νομικά πλαίσια, τις περιφερειακές δυναμικές και τη μελλοντική σταθερότητα.
Η τελετή αποστράτευσης, που πραγματοποιήθηκε στο ορεινό έδαφος κοντά στα σύνορα Τουρκίας-Ιράκ, ήταν συμβολική αλλά σημαντική. Οι μαχητές παρέδωσαν τελετουργικά τα όπλα τους, μια πράξη που σήμανε το τέλος της ένοπλης αντίστασης και την αρχή της πολιτικής επανένταξης. Οι απόψεις διίστανται: ορισμένοι ντόπιοι την αποκαλούν «το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα», ευγνώμονες για το τέλος της αιματοχυσίας, ενώ άλλοι παραμένουν σκεπτικοί. Η εμπιστοσύνη είναι εύθραυστη μετά από δεκαετίες συγκρούσεων, ειρηνευτικών συνομιλιών, εκεχειριών και παραβιάσεων συμφωνιών (Smith, 2018; Yildiz, 2020).
Η οργάνωση, που ιδρύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970 με στόχο την εγκαθίδρυση μιας ανεξάρτητης κουρδικής πατρίδας, διεξήγαγε μια βίαιη εκστρατεία που στοίχισε τη ζωή σε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους. Θεωρούμενη από χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως τρομοκρατική οργάνωση, αποτελεί από καιρό σημείο ανάφλεξης στην γεωπολιτική της περιοχής (Gunter, 2011; Romano, 2006). Ωστόσο, η δήλωσή της πριν από δυό μήνες, με την οποία παραδέχτηκε την ήττα της με τα όπλα και δεσμεύτηκε για πολιτική συμμετοχή, σηματοδότησε μια σημαντική αλλαγή στη στάση της. Ο φυλακισμένος ηγέτης της οργάνωσης ηχογράφησε ένα βίντεο στο οποίο δηλώνει:
«Δεν πρόκειται για ήττα, αλλά για ιστορικό κέρδος… ένα βήμα προς δημοκρατικές μεθόδους».
Αυτή η διατύπωση έχει ως στόχο να μετατοπίσει την προσοχή από τη βία στον διάλογο, ωστόσο παραμένουν νομικά και συνταγματικά εμπόδια.
Η πολιτική και νομική ισορροπία
Οι ειδικοί πιστεύουν ότι η κυβέρνηση θα πρέπει να συγκροτήσει μια κοινοβουλευτική επιτροπή για τη δημιουργία ενός πλαισίου που θα επιτρέπει στους αφοπλισμένους μαχητές να επανενταχθούν — νομικά και κοινωνικά — στην πολιτική ζωή. Πρέπει να επιτευχθεί ισορροπία: ταχεία εφαρμογή για τη διατήρηση της δυναμικής, αλλά και επαρκής διεξοδικότητα για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης (Çağlayan, 2019; Bozkurt & Meho, 2021). Η επιτυχία της αποστράτευσης θα εξαρτηθεί από παράλληλες νομικές μεταρρυθμίσεις που θα αφορούν τα δικαιώματα ιθαγένειας, την ελευθερία της γλώσσας και τις εξουσίες της τοπικής αυτοδιοίκησης. Με αυτόν τον τρόπο, η αποστράτευση θα είναι κάτι περισσότερο από ένα γεγονός: θα μετατραπεί σε μια διαδικασία με βαθιές νομικές, πολιτικές και πολιτισμικές επιπτώσεις.
Οι δύσκολες επιλογές εντός του κινήματος
Καθώς ορισμένοι μαχητές παραδίδουν τα όπλα τους, άλλοι ενδέχεται να αντισταθούν. Η ιστορία δείχνει ότι όταν ένα κίνημα υιοθετεί μια τέτοια στάση, οι διαφωνούντες συχνά επιμένουν. Μπορεί να επιβιώσουν ομάδες που έχουν διαχωριστεί, συνεχίζοντας την ανταρτική δραστηριότητα. Το ερώτημα είναι αν αυτή η δήλωση αντιπροσωπεύει πραγματικά μια συνολική στρατηγική αλλαγή ή είναι περισσότερο συμβολική (Natali, 2010; Entessar, 2000). Οι υποστηρικτές ελπίζουν ότι το κίνημα θα διαλύσει πλήρως τις ένοπλες παρατάξεις του. Αλλά ακόμη και όταν καταθέτουν τα όπλα, οι ομάδες που δραστηριοποιούνται στη γειτονική Συρία και το Ιράν παραμένουν ενεργές. Ορισμένες τονίζουν τους δικούς τους στόχους, όπως η αυτονομία ή η τοπική διακυβέρνηση, αντί να διαλυθούν μαζί με την κύρια ομάδα.
Επανένταξη: Όχι μόνο αποστράτευση
Συγκρίσεις με περιπτώσεις στη Βόρεια Ιρλανδία, την Κολομβία, τη Σρι Λάνκα και την Ισπανία δείχνουν ότι η επανένταξη είναι πάντα το πιο δύσκολο μέρος. Η αποστράτευση είναι ένα τεχνικό βήμα – η επίσημη συλλογή και η επαλήθευση του αποθέματος – αλλά η ανοικοδόμηση των ζωών, των κοινοτήτων και της εμπιστοσύνης απαιτεί οικονομικές ευκαιρίες, κοινωνική αποδοχή, ψυχολογική φροντίδα και μεταβατική δικαιοσύνη (Hayner, 2011; Lederach, 1997). Οι γυναίκες μαχητές, ιδίως, χρειάζονται διατάξεις που να λαμβάνουν υπόψη το φύλο, ώστε να διασφαλιστεί η ισότητα στην επιστροφή τους στην κανονική ζωή. Δεν αρκεί απλώς να πούμε «η ειρήνη έφτασε» — η ειρήνη πρέπει να είναι αληθινή για όλους τους εμπλεκόμενους και τις πληγείσες κοινότητες.
Ο ρόλος της Τουρκίας και η πολιτική που διαδραματίζεται
Εντός της Τουρκίας, αυτό το ορόσημο μπορεί να αλλάξει ριζικά την πολιτική. Μια δεκαετής σύγκρουση διαμόρφωσε τις κρατικές δομές, τις πολιτικές ασφάλειας, την εμπιστοσύνη του κοινού και ακόμη και τις εξωτερικές σχέσεις. Με τα όπλα να σιωπούν, ο πολιτικός χώρος για τους Κούρδους μπορεί να διευρυνθεί. Τα γλωσσικά δικαιώματα, η τοπική αυτοδιοίκηση και οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις μπορεί να κερδίσουν έδαφος (Watts, 2010; Gunter, 2018). Έρευνες δείχνουν αυξανόμενη κοινωνική υποστήριξη για τα πολιτιστικά δικαιώματα και την τοπική αυτοδιοίκηση. Εάν αυτά τα κέρδη υλοποιηθούν, η κουρδική πολιτική πλατφόρμα θα μπορούσε να αποκτήσει νομιμότητα και αποδοχή σε ολόκληρη την Τουρκία. Αυτό έχει σημασία τόσο για τη δημοκρατία όσο και για την εθνική συνοχή.
Κίνδυνοι και ανάγκη για αξιόπιστες μεταρρυθμίσεις
Η πολιτική δυναμική συχνά αλλάζει γρήγορα, ειδικά όταν τα εκλογικά συμφέροντα είναι έντονα. Ορισμένοι αναλυτές προειδοποιούν ότι οι τρέχουσες κινήσεις συνδέονται περισσότερο με εκλογικές στρατηγικές παρά με διαρκείς μεταρρυθμίσεις. Χωρίς ορατή πρόοδο στις συνταγματικές τροποποιήσεις, τη νομική ισότητα ή την αυτονομία των δήμων —και εάν δεν διασφαλιστεί η διαφάνεια από διεθνείς παράγοντες— η εμπιστοσύνη του κοινού κινδυνεύει να καταρρεύσει. Μαθαίνοντας από προηγούμενες εκεχειρίες, οι παρατηρητές τονίζουν ότι η διαφάνεια είναι καθοριστικής σημασίας: υπογεγραμμένη συμφωνία, σαφή κριτήρια, ορατά ορόσημα —και ίσως παρακολούθηση από τρίτους (Barkey, 2019; Romano, 2022).
Περιφερειακές επιπτώσεις: Ιράκ, Συρία και πέραν αυτών
Πέρα από την Τουρκία, ο αφοπλισμός αυτός θα μπορούσε να αναδιαμορφώσει την κουρδική πολιτική πέρα από τα σύνορα. Στη Συρία, η κουρδική διοίκηση, γνωστή ως SDF, χαιρέτισε την κίνηση, αλλά τόνισε ότι δεν θα ακολουθήσει το παράδειγμά της, έχοντας ήδη εξασφαλίσει την τοπική της αυτονομία. Στο Ιράν, μια άλλη συνδεδεμένη ομάδα συνεχίζει να επιδιώκει την ανεξαρτησία, αμετάβλητη από την αλλαγή στάσης της Τουρκίας (Hassanpour, 2005). Παρόλα αυτά, θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένας θετικός κύκλος. Η επιτυχία στην Τουρκία θα μπορούσε να αμβλύνει τις εντάσεις αλλού, εάν η Άγκυρα διευρύνει την προσέγγισή της στην αποκέντρωση και τον καταμερισμό της εξουσίας — όχι πλήρη αυτονομία, αλλά πολιτιστικά και διοικητικά δικαιώματα.
Διεθνή και γεωπολιτικά διακυβεύματα
Μια μόνιμη λύση θα αμβλύνει τις τριβές με εταίρους όπως οι ΗΠΑ και η ΕΕ. Οι δυτικές συμμαχίες της Τουρκίας έχουν τεταθεί λόγω του δεσμευτικού ζητήματος της ενδυνάμωσης των Κούρδων — ειδικά όπου αυτό διασταυρώνεται με τη συνεργασία των ΗΠΑ με τις SDF στη Συρία. Εάν η Άγκυρα επιδείξει πραγματική βούληση για συμβιβασμό και πλουραλιστικές αξίες, μπορεί να αποκαταστήσει την καλή θέληση των δυτικών συμμάχων της (Rabasa & Chivers, 2007).
Σε περιφερειακό επίπεδο, θα μπορούσε επίσης να μειώσει την επιρροή τρίτων μερών που έχουν επωφεληθεί από τις εντάσεις μεταξύ Κούρδων και Τούρκων, ιδίως εάν τα μέρη αυτά είχαν προηγουμένως επιδιώξει τη διάσπαση του κεντρικού ελέγχου για τους δικούς τους στρατηγικούς στόχους.
Ο δρόμος που έχουμε μπροστά μας: Ομοσπονδιακό σύστημα, αποκέντρωση ή κάτι καινούργιο;
Η πραγματική συμφιλίωση δεν θα απαιτήσει μόνο τον αφοπλισμό, αλλά και μια πολιτική δομή που θα μοιράζει την εξουσία. Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι κάθε διαδικασία που δεν διαθέτει ισχυρούς μηχανισμούς αποκέντρωσης κινδυνεύει να καταρρεύσει. Είτε το ονομάζουμε ομοσπονδιακό σύστημα είτε τοπική διακυβέρνηση, η παραχώρηση ενός βαθμού αυτονομίας στους δήμους με κουρδική πλειοψηφία είναι ζωτικής σημασίας (McDowall, 2004; Natali, 2019). Και αυτό σημαίνει ότι το κοινοβούλιο, το δικαστικό σώμα, η κοινωνία των πολιτών και το εκλογικό σώμα της Τουρκίας πρέπει να συμμετάσχουν. Δεν μπορεί να είναι μια συμφωνία πίσω από τα παρασκήνια μεταξύ της εκτελεστικής εξουσίας και μιας μεμονωμένης κουρδικής ομάδας. Τα πολιτικά κόμματα, τα μέσα ενημέρωσης και οι ακτιβιστές – όλοι πρέπει να συμμετάσχουν για να οικοδομήσουν τη νομιμότητα.
Μια ευκαιρία ή μια παύση πριν από την καταιγίδα;
Το συμπέρασμα είναι το εξής: ιστορικοί και αναλυτές συμφωνούν ότι αυτή είναι η πιο σοβαρή προσπάθεια για ειρήνη εδώ και δεκαετίες. Ωστόσο, είναι πρόωρο να κηρύξουμε νίκη. Τα διακυβεύματα είναι τεράστια: η εσωτερική ενότητα της Τουρκίας, η μεταρρύθμιση των συστημάτων διακυβέρνησης, οι περιφερειακές σχέσεις και η ζωή χιλιάδων πρώην μαχητών. Εάν μετατραπεί σε λαϊκιστικό εκλογικό τέχνασμα, ο αφοπλισμός αυτός θα μπορούσε να γεννήσει ακόμη μεγαλύτερη δυσπιστία ή, ακόμη χειρότερα, να ανοίξει τον δρόμο για νέα σύγκρουση. Εάν όμως η Τουρκία αδράξει αυτή την ευκαιρία – με διαφάνεια, πραγματικές νομικές αλλαγές, οικονομική ένταξη και κοινωνική αποδοχή – θα μπορούσε να εγκαινιάσει μια νέα εποχή. Και ακόμη και πέρα από τα εθνικά σύνορα, θα μπορούσε να εμπνεύσει παρόμοιες προσπάθειες γεφύρωσης στο Ιράκ, τη Συρία και το Ιράν. Όχι από τη μια μέρα στην άλλη, αλλά με υπομονή, πολιτικές αλλαγές και πολιτιστική μεταμόρφωση. Εάν επιτύχει, θα είναι κάτι περισσότερο από το τέλος ενός συγκεκριμένου ένοχου αγώνα – θα μπορούσε να είναι η αρχή ενός διαφορετικού πολιτικού κεφαλαίου σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή.