Το 1954, μόλις λίγα χρόνια μετά την ευρεία εισαγωγή των αντιβιοτικών, οι γιατροί είχαν ήδη αντιληφθεί το πρόβλημα της αντοχής.
Η φυσική επιλογή σήμαινε ότι η χρήση αυτών των νέων φαρμάκων έδινε πλεονέκτημα στα μικρόβια που μπορούσαν να επιβιώσουν από την «επίθεση» – και μια θεραπεία που λειτουργούσε σήμερα θα μπορούσε να καταστεί αναποτελεσματική αύριο.
Ένας Βρετανός γιατρός περιέγραψε την πρόκληση με στρατιωτικούς όρους: «Μπορεί να ξεμείνουμε εντελώς από αποτελεσματικά πυρομαχικά. Τότε τα βακτήρια και η μούχλα θα κυριαρχήσουν».
Περισσότερα από 70 χρόνια αργότερα, αυτή η ανησυχία φαίνεται προφητική. Ο ΟΗΕ χαρακτήρισε την αντοχή στα αντιβιοτικά «μία από τις πιο επείγουσες παγκόσμιες απειλές για την υγεία». Οι ερευνητές εκτιμούν ότι η αντοχή ήδη σκοτώνει περισσότερους από ένα εκατομμύριο ανθρώπους κάθε χρόνο, με τον αριθμό αυτό να προβλέπεται να αυξηθεί.
Και νέα αντιβιοτικά δεν ανακαλύπτονται αρκετά γρήγορα· πολλά από αυτά που είναι απαραίτητα σήμερα ανακαλύφθηκαν πριν από περισσότερα από 60 χρόνια.
Το σημαντικό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι τα αντιβιοτικά είναι πολύ διαφορετικά από τα άλλα φάρμακα. Τα περισσότερα φάρμακα δρουν επηρεάζοντας τη βιολογία του ανθρώπου: η παρακεταμόλη ανακουφίζει από τον πονοκέφαλο μειώνοντας τα χημικά σήματα του πόνου· η καφεΐνη μπλοκάρει τους υποδοχείς αδενοσίνης και ως αποτέλεσμα αποτρέπει την υπνηλία.
Τα αντιβιοτικά, αντίθετα, στοχεύουν τα βακτήρια. Και επειδή τα βακτήρια εξαπλώνονται μεταξύ ανθρώπων, η πρόκληση της αντοχής είναι κοινωνική: είναι σαν κάθε φορά που παίρνετε ένα παυσίπονο για τον πονοκέφαλό σας, να αυξάνεται η πιθανότητα κάποιος άλλος να χρειαστεί να υποβληθεί σε χειρουργείο χωρίς αναισθησία.
Αυτό καθιστά την αντοχή κάτι περισσότερο από απλό τεχνολογικό πρόβλημα.
Αυτό που παραβλέπουμε είναι ότι η εξαιρετική δύναμη των αντιβιοτικών δεν οφείλεται στην ανθρώπινη ευφυΐα. Στην πραγματικότητα, τα περισσότερα προέρχονται από ουσίες που αρχικά παράχθηκαν από βακτήρια και μύκητες, εξελισσόμενα για εκατομμύρια χρόνια μέσα από έναν ανταγωνισμό μικροβίων.
Εδώ δεν μπορώ να μην σκεφτώ έναν άλλο φυσικό πόρο που βοήθησε στη δημιουργία του σύγχρονου κόσμου αλλά έχει επίσης χρησιμοποιηθεί επικίνδυνα υπερβολικά: τα ορυκτά καύσιμα. Όπως οι γεωλογικές δυνάμεις της Γης μετέτρεψαν νεκρά φυτά της Καρβονικής εποχής σε στρώματα άνθρακα και πετρελαίου που μπορούσαμε να καίμε για ενέργεια, έτσι η εξέλιξη δημιούργησε μόρια που οι επιστήμονες του 20ού αιώνα μπόρεσαν να αξιοποιήσουν για να μας κρατήσουν ζωντανούς.
Και τα δύο προσέφεραν την ψευδαίσθηση μιας φτηνής, θαυματουργής και ατελείωτης δύναμης πάνω στη φύση – μια υπόσχεση που πλέον φτάνει στο τέλος της. Αν σκεφτόμασταν τα αντιβιοτικά ως τα «ορυκτά καύσιμα» της σύγχρονης ιατρικής, μήπως αυτό θα άλλαζε τον τρόπο που τα χρησιμοποιούμε; Και μήπως θα μας βοηθούσε να σκεφτούμε τρόπους να καταπολεμήσουμε τις απειλητικές για τη ζωή λοιμώξεις με πιο βιώσιμο τρόπο;
Το ζήτημα των παγκόσμιων ανισοτήτων
Όπως και η κλιματική κρίση, η αντοχή στα αντιβιοτικά έχει φέρει στο φως τις παγκόσμιες ανισότητες. Ορισμένες χώρες υψηλού εισοδήματος έχουν λάβει μέτρα για να μειώσουν τη χρήση αντιβιοτικών, αλλά μόνο αφού επωφελήθηκαν στο παρελθόν από την αφθονία τους. Αυτό καθιστά δύσκολη τη λήψη ηθικής στάσης απέναντι στη χρήση τους σε άλλα μέρη, μια κατάσταση που αντικατοπτρίζει την κατάσταση που αντιμετωπίζουν οι μετα-βιομηχανικές χώρες όταν προτρέπουν αναπτυσσόμενες χώρες να παραμελήσουν τα οικονομικά οφέλη της φθηνής ενέργειας.
Εδώ ίσως τελειώνουν οι ομοιότητες. Ενώ περιμένουμε την ημέρα που τα ορυκτά καύσιμα θα καταργηθούν πλήρως, αυτό σαφώς δεν ισχύει για τα αντιβιοτικά, τα οποία θα αποτελούν πάντα μέρος του «ενεργειακού μίγματος» της ιατρικής. Άλλωστε, οι περισσότεροι θάνατοι από βακτηριακές ασθένειες παγκοσμίως οφείλονται στην έλλειψη πρόσβασης σε αντιβιοτικά, όχι στην αντοχή.
Αυτό που θα χρειαστούμε είναι μια πολύ πιο βιώσιμη προσέγγιση στην ανάπτυξη και χρήση τους. Πολλές φαρμακευτικές εταιρείες έχουν ήδη εγκαταλείψει την αναζήτηση νέων αντιβιοτικών: είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ένα πιο τέλειο αντικαπιταλιστικό προϊόν από ένα προϊόν της αξίας του οποίου μειώνεται κάθε φορά που το χρησιμοποιούμε.
Αυτό σημαίνει ότι χρειάζονται εναλλακτικά μοντέλα. Μία πρόταση είναι οι κυβερνήσεις να χρηματοδοτήσουν ένα διεθνές ινστιτούτο που να αναπτύσσει δημόσια κατεχόμενα αντιβιοτικά, αντί να βασίζεται στον ιδιωτικό τομέα· άλλη πρόταση είναι να δοθούν γενναιόδωρα βραβεία για την ανακάλυψη αντιβιοτικών.
Και για να αντιμετωπιστεί το ζήτημα της υπερβολικής χρήσης, οικονομολόγοι έχουν προτείνει οι υγειονομικές αρχές να εφαρμόσουν μοντέλα «συνδρομής» που αφαιρούν το κίνητρο πώλησης μεγάλων ποσοτήτων αντιβιοτικών. Σε ένα πιλοτικό πρόγραμμα στην Αγγλία, δύο εταιρείες πληρώνονται από το NHS ένα σταθερό ποσό ετησίως, ανεξάρτητα από το πόσο χρησιμοποιείται το προϊόν τους.