ΜΚΟ: Requiem ή επανεκκίνηση του εθελοντισμού;

Τα σκάνδαλα είναι διαδοχικά σε Ευρώπη και Ελλάδα, με την πρόσφατη αποκάλυψη να απασχολεί την κοινή γνώμη. Και είναι σαφές, κοινωνικά αιωρούμενο ως συλλογική καχυποψία, ότι, αν κάποιος ή κάποια δηλώσει ότι είναι μέλος μιας Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης, το πρώτο σχόλιο που θα εισπράξει θα αναφέρεται σε κάποιας μορφής επαγγελματικό και οικονομικό «βόλεμα», μισοπαράνομο ή μισοπαράτυπο. Κι όμως, στην καρδιά των ΜΚΟ βρίσκεται το ακριβώς αντίθετο:  ο εθελοντισμός.

Ο εθελοντισμός παίρνει τη μορφή μιας εθελοντικής εργασίας σε μια από το πέλαγος των ΜΚΟ που  δραστηριοποιούνται σήμερα. Ο γιατρός που παρέχει την απλήρωτη συμβουλή. Ο κοινωνικός λειτουργός που φροντίζει τον ηλικιωμένο συνάνθρωπό του. Ο φαρμακοποιός που φέρνει αποθέματα φαρμάκων από την ιδιωτική επιχείρηση του φαρμακείου του. Ο δάσκαλος που διδάσκει ελληνικά στα προσφυγόπουλα. Όλοι αυτοί είναι πρόσωπα υπαρκτά. Ζουν και κινούνται γύρω μας. Δεν λαμβάνουν τίποτε το υλικό ως αντάλλαγμα σε μια Μη Κυβερνητική Οργάνωση. Ή καλύτερα σχεδόν τίποτε.

Το ζήτημα έχει ένα μεγάλο ιστορικό βάθος, πριν φθάσουμε στις ατασθαλίες και τον πνιγηρό οικονομισμό που διαπερνάει ορισμένες σύγχρονές μας ΜΚΟ. Όπως λέει ωμά ο καλός φίλος, αυτοί που εργάζονται στην (όποια) Κιβωτό, είναι ιδιωτικοί υπάλληλοι, αλλά θα απολυθούν, θα προσληφθούν από το κράτος και θα γίνουν δημόσιοι υπάλληλοι. Άρα, «βολεμένοι»  θα είναι.

Βολεμένοι οικονομικά, πιθανότατα αυτός ο συλλογισμός να ισχύει. Αλλά θα έχουν χάσει, σε μεγάλο βαθμό, ένα μέρος από το αντάλλαγμα που εισπράττουν σε μια ΜΚΟ. Το ηθικό αντάλλαγμα.

Και εδώ υπεισέρχεται ένα κεντρικό ζήτημα του σύγχρονου φιλελευθερισμού. Τα ηθικά αισθήματα, που τεκμηριώνει ο θεμελιωτής της ελεύθερης αγοράς Adam Smith, τον οποίο όλοι οι επιχειρηματίες οφείλουν να έχουν στο γραφείο τους, διδάσκουν το παράδειγμα του κρεοπώλη. Ο κρεοπώλης, στο υποθετικό σμιθιανό παράδειγμα, είναι κάτι σαν τον σημερινό Μασούτη, με ορατό πρόσωπο. Ο κρεοπώλης (ο επιχειρηματίας, δηλαδή) διαθέτει αισθήματα αλτρουισμού, βοήθειας προς τον αντίπαλο κρεοπώλη, αλλά και προς τον εργαζόμενο. Αν ο αντίπαλος κρεοπώλης ή ο εργαζόμενος δον το εισόδημά τους να συρρικνώνεται, ο butcher προσθέτει δυο δωρεάν κιλά κρέας, για τα παιδιά του αντίπαλου επιχειρηματία που βρίσκεται στα όρια της χρεοκοπίας και για τα παιδιά του εργαζόμενου πελάτη του.

Ονειροπολήματα, μπορεί να σκεφθεί κανείς. Μόνον αφελής δεν ήταν ο Σμιθ. Έβλεπε πώς αντιμετώπιζαν τον πλούτο ορισμένοι επιχειρηματίες της εποχής και, προφανώς, ήθελε να τους αφυπνίσει, να τους ξυπνήσει το αισθηματικό ρολόι του εθελοντικής προσφοράς και του αλτρουισμού γενικώς.

Αυτή η εθελοντική προσφορά επανέρχεται στον τρίτο τομέα μεταξύ κράτους και αγοράς. Είναι συνήθως, αλλά όχι αποκλειστικά, οι ΜΚΟ που εδράζονται στην εθελοντική εργασία.

Τον ορισμό των ΜΚΟ διατυπώνει πυκνά η Παγκόσμια Τράπεζα, με βάση την οποία οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις είναι «ιδιωτικοί οργανισμοί που ασκούν δραστηριότητα για να απαλύνουν τον πόνο, να προωθήσουν τα συμφέροντα των φτωχών, την προστασία του περιβάλλοντος, την παροχή βασικών κοινωνικών υπηρεσιών, ή αναλαμβάνουν την ανάπτυξη της κοινότητας». Δύσκολα μπορεί να θεωρήσει κανείς αφελή την Παγκόσμια Τράπεζα.

Στην ελληνική περίπτωση, χωρίς ντροπές και συμπλέγματα, αναφέρεται ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης. Γνώστης της κοινωνίας πολιτών και της σημασίας της (αυτοοργάνωση, εθελοντισμός, αντικρατισμός) και των ΜΚΟ, που μπαίνουν ανάμεσα στην ιδιωτική αρχή και το κράτος.

Οι πρόσφατες αλλεπάλληλες κρίσεις σε ΜΚΟ αναδεικνύουν τις δύο παγίδες, στις οποίες έπεσαν αρκετές από αυτές.

Πρώτη παγίδα, είναι ο κρατισμός. Το έχει επισημάνει, πριν από δυο χρόνια περίπου ο πρωθυπουργός, και αρκετοί γνωστοί αριστεροί κοιτάζονταν περίεργα μεταξύ τους, με την υπόνοια ότι μπορεί ο πρωθυπουργός να είναι «αναρχοαυτόνομος» όταν μιλά για εθελοντική αυτοργάνωση και εργασία στον ύστερο καπιταλισμό. Υπάρχουν σημεία τομείς με τους ελευθεριακούς αντικρατιστές, αλλά ο πρωθυπουργός υποτίμησε μια άλλη παγίδα.

Δεύτερη παγίδα είναι ο η επικράτηση της λογικής του ιδιωτικού κέρδους. Κάτι Cayenne,  κάτι πούρα, κάποιες επαύλεις δεν έχουν καμία σχέση με ΜΚΟ. Ορισμένοι επιτήδειοι όμως κατάφεραν να παρεισφρήσουν και να επιδοθούν σε καταναλωτικά όργια και άλλα πολλά.

Τέλος λοιπόν για τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις; Δεν είναι καθόλου υποχρεωτική μια τέτοια εξέλιξη, αρκεί να συντρέχουν δύο προϋποθέσεις για την επανεκκίνησή τους σε υγιή βάση.

Η πρώτη είναι ορισμένοι καιροσκόποι και επιτήδειοι να παύσουν να χρησιμοποιούν το κράτος για τη συσκότιση των ιδιωτικών οικονομικών δραστηριοτήτων σε ΜΚΟ. Ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα για τον σύγχρονο φιλελευθερισμό είναι ακριβώς αυτός ο δίδυμος κίνδυνος, που συνδυάζει ιδιώτες επιχειρηματίες με κομματικά και κυβερνητικά στελέχη. Αλλιώς, οδηγούμαστε κατευθείαν στον φιλελεύθερο κρατισμό.

Το δεύτερο προπαραιτούμενο για την επανεκκίνηση των ΜΚΟ είναι η επανεφεύρεση του νοήματος του εθελοντισμού. Η εθελούσια και αφιλοκερδής συμμετοχή σημαντικού αριθμού πολιτών καλύπτει ένα ολοένα και περισσότερο ευρύ ρεπερτόριο παρέμβασης, το οποίο περικλείει, ενδεικτικά, την δωρεάν παροχή εκπαιδευτικών υπηρεσιών, την περιβαλλοντική εγρήγορση, την έμπρακτη αλληλεγγύη σε άτομα με ειδικές ανάγκες ή την δωρεάν ψυχολογική φροντίδα σε οικονομικά αδύναμους συμπολίτες μας.