Τι σημαίνει για την τσέπη μας η “ρήτρα διαφυγής”;

Η ενεργοποίηση της εθνικής ρήτρας διαφυγής για τις αμυντικές δαπάνες – που αφορά συνολικά 15 κράτη μέλη – είναι το βασικό διακύβευμα για την Ελλάδα στη σημερινή συνεδρίαση του ECOFIN υπό την Προεδρία της Δανίας.Η Ελλάδα ήταν από τις πρώτες χώρες που υπέβαλαν σχετικό αίτημα, βάσει της απόφασης του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 6ης Μαρτίου 2025, ζητώντας την εξαίρεση των αμυντικών δαπανών από τους δημοσιονομικούς στόχους. Η υιοθέτηση της ρήτρας θα επιτρέψει στη χώρα να αυξήσει τις σχετικές δαπάνες κατά 500 εκατομμύρια ευρώ για το 2026, ενισχύοντας περαιτέρω την εθνική άμυνα και αποτρεπτική ισχύ σε μια περίοδο έντονης γεωπολιτικής αστάθειας.

Η «ρήτρα διαφυγής» είναι ένας τεχνικός όρος που όμως έχει πολύ απτές επιπτώσεις για τα οικονομικά της χώρας και τελικά για την τσέπη μας.

Ας δούμε τι ακριβώς σημαίνει αυτό και γιατί μας ενδιαφέρει:

Τι είναι η ρήτρα διαφυγής;

Η ρήτρα διαφυγής (escape clause) είναι ένας μηχανισμός ευελιξίας που προβλέπεται από τους κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα δημόσια οικονομικά. Όταν ισχύει, μια χώρα μπορεί προσωρινά να αποκλίνει από τους δημοσιονομικούς στόχους (π.χ. το έλλειμμα ή το δημόσιο χρέος), χωρίς να της επιβληθούν κυρώσεις.

Με απλά λόγια: η Ε.Ε. σου επιτρέπει να «παραβείς τους κανόνες», υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις – όπως κρίσεις, πανδημίες, φυσικές καταστροφές ή, όπως τώρα, η ανάγκη για αυξημένες αμυντικές δαπάνες λόγω γεωπολιτικής έντασης.

Τι ζητά η Ελλάδα;

Η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε να ενεργοποιηθεί η εθνική ”ρήτρα διαφυγής” για τις αμυντικές δαπάνες. Δηλαδή να μην υπολογίζονται οι στρατιωτικές δαπάνες στο έλλειμμα της χώρας, ώστε να μην επηρεάζεται αρνητικά η δημοσιονομική εικόνα της.

Αν γίνει αποδεκτό αυτό το αίτημα από την Ε.Ε., τότε η Ελλάδα θα μπορεί να ξοδέψει 500 εκατομμύρια ευρώ παραπάνω το 2026 για την άμυνα, χωρίς να χρειαστεί να κάνει περικοπές αλλού ή να αυξήσει φόρους.

Και γιατί αυτό να μας ενδιαφέρει;

Επειδή κάθε φορά που το κράτος θέλει να αυξήσει δαπάνες, πρέπει να «κόψει» από κάπου αλλού ή να βρει έσοδα – συνήθως από φόρους ή περιορισμό σε κοινωνικές παροχές.

Αν λοιπόν η ρήτρα διαφυγής εγκριθεί, αποφεύγουμε αυτό το δίλημμα. Το κράτος θα μπορεί να ενισχύσει την άμυνα –σε μια εποχή πολέμου στην Ουκρανία, έντασης στην Ανατολική Μεσόγειο και αβεβαιότητας στα Βαλκάνια– χωρίς να επιβαρύνει τους πολίτες.

Εφόσον εγκριθεί, η χώρα θα μπορέσει να καταρτίσει τον προϋπολογισμό του 2026 με μεγαλύτερη άνεση και ασφάλεια. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι η κυβέρνηση θα αποκτήσει τον δημοσιονομικό χώρο, τον “κουμπαρά” για να προχωρήσει σε μέτρα κοινωνικής στήριξης (π.χ. σε ευάλωτους πολίτες) και ενίσχυση ευαίσθητων τομέων του Δημοσίου (π.χ. Υγεία, Εκπαίδευση, Μεταφορές).

Θα ισχύσει για πρώτη φορά;

Όχι. Η ρήτρα διαφυγής χρησιμοποιήθηκε εκτενώς κατά την περίοδο της πανδημίας (ως γενικός κανόνας, όχι ως εθνική πρόβλεψη), όταν όλες οι χώρες ξόδευαν μαζικά για να στηρίξουν τα συστήματα υγείας και τις επιχειρήσεις. Επανέρχεται και τώρα, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία και των αυξανόμενων αμυντικών αναγκών.

Συνολικά 15 κράτη-μέλη έχουν ζητήσει κάτι αντίστοιχο, πράγμα που δείχνει ότι η πίεση δεν είναι μόνο ελληνική – είναι πανευρωπαϊκή.

Δεν υπάρχουν κίνδυνοι;

Η αύξηση των αμυντικών δαπανών -προφανώς μέσα από επιπλέον δανεισμό- μπορεί να μην καταγραφεί στα δημοσιονομικά κατάστιχα, θα γίνει όμως αντιληπτή από τις αγορές, οι οποίες δεν αποκλείεται να αξιολογήσουν (τη νέα συσσώρευση χρέους) και να τιμωρήσουν τη χώρα μέσα από τον ακριβότερο δανεισμό της στην αγορά των ομολόγων. Και αυτός είναι ο πρώτος κίνδυνος για τον οποίο δεν συζητάμε…

Ο δεύτερος κίνδυνος -λιγότερο πιθανός σε ό,τι αφορά στην Ελλάδα που μπαίνει σταδιακά σε έναν νέο εκλογικό κύκλο- είναι η δυνατότητα, που παρέχει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ανακατανομής των κονδυλίων, με μεταφορά πόρων από το Ταμείο Κοινωνικής Συνοχής στην Άμυνα.

Δημοσιονομικό «αέρα» άνω των 500 εκατ. ευρώ εξασφαλίζει η Ελλάδα μέσω της ειδικής ρήτρας διαφυγής για τα εξοπλιστικά, που εγκρίνει σήμερα το Eurogroup και αναμένεται να επικυρωθεί αύριο από το Ecofin. Η ρήτρα προβλέπει την εξαίρεση των αμυντικών δαπανών από τους αυστηρούς περιορισμούς του Συμφώνου Σταθερότητας και αφορά συνολικά 16 κράτη-μέλη της ΕΕ.

Η πρόβλεψη, που επιτρέπει εξοπλιστικές δαπάνες έως 1,5% του ΑΕΠ χωρίς δημοσιονομική καταγραφή στο έλλειμμα, θα ισχύσει για την τετραετία 2025–2028, με δυνατότητα παράτασης κατά έναν ακόμη χρόνο. Ωστόσο, οι σχετικές δαπάνες θα εξακολουθήσουν να εγγράφονται στο δημόσιο χρέος, το οποίο θα τελεί υπό αυστηρή εποπτεία.

Καθοριστικής σημασίας είναι η αλλαγή του έτους βάσης για τις στρατιωτικές δαπάνες: από το 2021 μεταφέρεται στο 2024. Αν είχε διατηρηθεί το 2021 – όταν οι ελληνικές αμυντικές δαπάνες ξεπερνούσαν το 3% του ΑΕΠ– δεν θα υπήρχε περιθώριο ευελιξίας. Με τη νέα βάση, η αύξηση κατά 0,3 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ δημιουργεί δημοσιονομικό χώρο περίπου 500 εκατ. ευρώ.