Η εδραίωση μιας τριμερούς συμμαχίας μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν, του Ισραήλ και της Τουρκίας αλλάζει την ισορροπία δυνάμεων στη Δυτική Ασία και τον Νότιο Καύκασο.
Αυτός ο άξονας, που διαμορφώθηκε επί δεκαετίες αλλά λειτουργούσε σε μεγάλο βαθμό στο παρασκήνιο, έχει καταστεί ένα ισχυρό γεωστρατηγικό και γεωοικονομικό εργαλείο – κυρίως στους πολέμους στη Συρία, στη συνεχιζόμενη γενοκτονία στη Γάζα και στις αυξανόμενες προκλήσεις των ΗΠΑ και του Ισραήλ κατά του Ιράν.
Μια μυστική σχέση ριζώνει
Το Τελ Αβίβ δεν έχασε χρόνο και δημιούργησε σχέσεις με το Μπακού αμέσως μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Αζερμπαϊτζάν από τη Σοβιετική Ένωση τον Αύγουστο του 1991. Το 1993, η ισραηλινή πρεσβεία λειτουργούσε ήδη στην πρωτεύουσα.
Αυτή η συμμαχία βασίζεται σε τέσσερα αλληλένδετα συμφέροντα: την αντιπαράθεση με την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, τη συνεργασία στον τομέα της ενέργειας και της τεχνολογίας όπλων, την αξιοποίηση της σιωνιστικής δύναμης πίεσης στην Ουάσιγκτον (ειδικά κατά του αρμενικού λόμπι) και την επίδειξη της ικανότητας του Ισραήλ να συνάψει σχέσεις με μια χώρα με μουσουλμανική πλειοψηφία, προκειμένου να αντισταθμίσει τις αφηγήσεις περί απομόνωσης.
Για τους Ισραηλινούς, το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί στρατηγική βάση στα βόρεια σύνορα του Ιράν. Οι ηλεκτρονικοί σταθμοί παρακολούθησης της Μοσάντ – που λειτουργούν από τη δεκαετία του 1990 – παρακολουθούν το Ιράν από το έδαφος του Αζερμπαϊτζάν.
Αναφορές, αν και δεν έχουν επιβεβαιωθεί επίσημα, υποδεικνύουν τον ρόλο του Αζερμπαϊτζάν στην διευκόλυνση των πρόσφατων επιθέσεων των ΗΠΑ και του Ισραήλ κατά του Ιράν, συμπεριλαμβανομένων των επιθέσεων με μη επανδρωμένα αεροσκάφη και της χρήσης αεροπορικών βάσεων. Από την πλευρά του Μπακού, το Τελ Αβίβ προσφέρει ασφάλεια τόσο έναντι της περιφερειακής επιθετικότητας του Ιράν όσο και της παραμονής της σοβιετικής κληρονομιάς στη Ρωσία.
Ο δημογραφικός παράγοντας προσθέτει ένα ακόμη στοιχείο: περίπου 15 εκατομμύρια Ιρανοί Αζέροι – σχεδόν ο διπλάσιος πληθυσμός του Αζερμπαϊτζάν – καθιστούν την προσέγγιση της Τεχεράνης προς το Μπακού ιδιαίτερα τεταμένη.
Πετρέλαιο για όπλα: Η σιωπηρή συμφωνία
Στον πυρήνα του άξονα Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ βρίσκεται μια συναλλακτική συμφωνία – πετρέλαιο για όπλα. Το κράτος κατοχής προμηθεύεται σχεδόν το ήμισυ του αργού πετρελαίου του από το Αζερμπαϊτζάν μέσω του αγωγού Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν (BTC). Σε αντάλλαγμα, το Μπακού λαμβάνει προηγμένο ισραηλινό οπλισμό. Από το 1991, το Αζερμπαϊτζάν έχει επενδύσει δισεκατομμύρια σε ισραηλινό στρατιωτικό εξοπλισμό: drones Hermes και Harop, αντιαρματικά συστήματα και πολεμικά πλοία. Αυτές οι πλατφόρμες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020, ευθυνόμενες για το 90% των απωλειών της αρμενικής τεθωρακισμένης και αεροπορικής άμυνας.
Ωστόσο, το Μπακού επιδιώκει κάτι περισσότερο από στρατιωτική δύναμη. Οι δεσμοί του με το Τελ Αβίβ χρησιμεύουν ως πολιτικό μοχλό πίεσης στην Ουάσινγκτον, υπονομεύοντας την επιρροή της Αρμενίας. Για το Ισραήλ, η επίδειξη μιας στρατηγικής συμμαχίας με μια δημοκρατία με μουσουλμανική πλειοψηφία, ονομαστικά σιιτική, αποτελεί πολύτιμο προπαγανδιστικό όπλο, ενισχύοντας την αφήγηση της συνύπαρξης με τον ισλαμικό κόσμο, παρά το γεγονός ότι ο Άξονας της Αντίστασης διαμορφώνεται σε συντριπτικό βαθμό από κινήματα υπό σιιτική ηγεσία.
Η γέφυρα του Μπακού μεταξύ Άγκυρας και Τελ Αβίβ
Η συμμαχία της Τουρκίας με το Αζερμπαϊτζάν πηγάζει από την εθνοτική συγγένεια και την κοινή ιστορία – το «ένα έθνος, δύο κράτη» δεν είναι απλώς ένα σύνθημα. Η Άγκυρα έχει υποστηρίξει σταθερά το Μπακού στρατιωτικά και διπλωματικά, ειδικά όσον αφορά το Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Ενώ η Τουρκία και το Ισραήλ διατηρούν μια ασταθή στρατηγική συνεργασία – που διακόπηκε από γεγονότα όπως η επιδρομή στο Mavi Marmara το 2010, ο συνεχιζόμενος πόλεμος του Ισραήλ στη Γάζα από τον Οκτώβριο του 2023 και τα αντικρουόμενα συμφέροντα στη Συρία – η αλληλεξάρτησή τους παραμένει.
Το Μπακού έχει συχνά ενεργήσει ως μεσάζων. Με τους στρατούς των δύο χωρών να έχουν εμπλακεί στη Συρία – η Τουρκία στο βορρά, το Ισραήλ στο νότο – το Αζερμπαϊτζάν έχει φιλοξενήσει τουλάχιστον τρεις γύρους συνομιλιών για την ασφάλεια, που οδήγησαν σε μέτρα αποφυγής συγκρούσεων και στη δημιουργία μιας γραμμής επικοινωνίας για την αποτροπή της κλιμάκωσης.
Παρά την φαινομενική αναστολή των εμπορικών συναλλαγών της Τουρκίας με το Ισραήλ λόγω της γενοκτονίας στη Γάζα, το πετρέλαιο του Αζερμπαϊτζάν συνεχίζει να ρέει μέσω του Τσεϊχάν. Σύμφωνα με ισραηλινές πηγές, το Μπακού παρακάμπτει τους περιορισμούς της Άγκυρας τροποποιώντας τα τελωνειακά αρχεία για να αποκρύψει το Ισραήλ ως τελικό προορισμό – μια πρακτική που η Άγκυρα φαίνεται να ανέχεται.
Ενισχύοντας περαιτέρω τον άξονα, η κρατική πετρελαϊκή εταιρεία του Αζερμπαϊτζάν SOCAR απέκτησε το 10% του μεριδίου στο ισραηλινό κοίτασμα φυσικού αερίου Tamar έναντι 900 εκατομμυρίων δολαρίων και κέρδισε νέα δικαιώματα εξερεύνησης στα ισραηλινά ύδατα. Αυτές οι κινήσεις υποδηλώνουν μελλοντικές εξαγωγές φυσικού αερίου από το Ισραήλ προς την Τουρκία, παρακάμπτοντας τη δημόσια στάση και αποκαλύπτοντας τις στρατηγικές τάσεις που ενώνουν το τρίγωνο.
Ζανγκεζούρ: Ο διάδρομος της αντιπαράθεσης
Οι σχέσεις μεταξύ Μπακού και Άγκυρας εξελίσσονται επίσης μέσω του αμφιλεγόμενου διαδρόμου Ζανγκεζούρ, ο οποίος αποσκοπεί να συνδέσει την εξκλάβια περιοχή Ναχτσεβάν του Αζερμπαϊτζάν με την ηπειρωτική χώρα μέσω της επαρχίας Συούνικ της Αρμενίας. Με την υποστήριξη και των δύο κρατών, αλλά με την πλήρη αντίθεση της Τεχεράνης, ο διάδρομος θα διευκολύνει την άμεση σύνδεση με το Τουρκμενιστάν και τις τουρκικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας, υπό την προσωρινή εποπτεία της Ρωσίας.
Το Ερεβάν έχει αντισταθεί σε αυτό που θεωρεί παραβίαση της κυριαρχίας του. Ωστόσο, πρόσφατες διαρροές υποδηλώνουν ότι ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικολ Πασινιάν ενδέχεται να έχει καταλήξει σε προκαταρκτική συμφωνία κατά τη διάρκεια μιας αιφνιδιαστικής επίσκεψης στην Τουρκία τον Ιούνιο του 2025. Εάν επιβεβαιωθεί, αυτό υπογραμμίζει την επιρροή της Άγκυρας πίσω από τα παρασκήνια και την αυξανόμενη εμβέλεια της τριμερούς συμμαχίας. Παρατηρητές συνδέουν τις φήμες για τη μυστική συμφωνία με την πρόσφατη αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος στην Αρμενία, αποκαλύπτοντας την έντονη εσωτερική αντίθεση σε οποιαδήποτε παραχώρηση σχετικά με τον στρατηγικό διάδρομο.
Προς μια Συμφωνία Αβραάμ 2.0;
Ισραηλινοί αξιωματούχοι βλέπουν πλέον το Αζερμπαϊτζάν ως τον κύριο υποψήφιο για ένα διευρυμένο σχέδιο ομαλοποίησης υπό την ηγεσία των ΗΠΑ – τη «Συμφωνία Αβραάμ 2.0». Η προβλεπόμενη συμφωνία περιλαμβάνει τη Σαουδική Αραβία, την Ιορδανία, την Αίγυπτο, το Μαρόκο, τη Συρία υπό την ηγεσία του προσωρινού προέδρου Αχμάντ αλ-Σαράα και τις μοναρχίες του Περσικού Κόλπου. Ο στόχος: ένας αντιιρανικός συνασπισμός ασφάλειας και εμπορίου, ενσωματωμένος στον υποστηριζόμενο από τις ΗΠΑ Οικονομικό Διάδρομο Ινδία-Μέση Ανατολή-Ευρώπη (IMEC) – μια πιθανή εμπορική οδός που προορίζεται να ανταγωνιστεί την ήδη λειτουργούσα, πολυτρισεκατομμυριούχα πρωτοβουλία «Μια Ζώνη, Ένας Δρόμος» (BRI) της Κίνας, που συνδέει την Ασία με την Ευρώπη και πέραν αυτής.
Ο διάδρομος έχει ήδη δοκιμαστεί, με την αναδρομολόγηση εμπορευμάτων προς το λιμάνι της Χάιφα στο Ισραήλ μέσω Ντουμπάι, Ριάντ και Αμμάν – παρακάμπτοντας την Ερυθρά Θάλασσα μετά τον αποκλεισμό των πλοίων που συνδέονται με το Ισραήλ από την Υεμένη.
Ωστόσο, εμφανίζονται ρωγμές. Ο πόλεμος της Τελ Αβίβ στη Γάζα, που έχει καταστρέψει τα πάντα, έχει αναγκάσει την Άγκυρα να μετριάσει τις σχέσεις της, τουλάχιστον δημοσίως. Το φάσμα της μείωσης των ροών πετρελαίου μέσω του Τσεϊχάν και οι ανεπίλυτες τριβές στη Συρία θα μπορούσαν να διαλύσουν μέρη του τριγώνου. Το Μπακού, επίσης, αντιμετωπίζει δύο προκλήσεις: τη μειωμένη εξάρτησή του από τα ισραηλινά όπλα μετά την ανάκτηση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και την πιθανή ικανότητα του Ισραήλ να καλύψει τις ενεργειακές του ανάγκες μέσω των εταίρων του στον Περσικό Κόλπο, παρακάμπτοντας την Τουρκία.
Σε απάντηση, το Αζερμπαϊτζάν προχωρά σε αντισταθμιστικές κινήσεις, επεκτείνοντας το εμπόριο με το Ισραήλ στους τομείς του φυσικού αερίου, των διαμαντιών και της τεχνολογίας, και προσφέροντας συνεργασία στον τομέα των πληροφοριών σχετικά με το Ιράν και την Κεντρική Ασία. Ωστόσο, αυτό δεν κάνει παρά να ενισχύει τις υποψίες της Τεχεράνης.
Το δίλημμα του Ιράν
Η Τεχεράνη παραμένει βαθιά ανήσυχη για τις αυξανόμενες σχέσεις του Μπακού με το Τελ Αβίβ. Ιρανικά μέσα ενημέρωσης που συνδέονται με το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης του Ιράν (IRGC) προειδοποιούν ότι το Αζερμπαϊτζάν θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως πύλη για την εξαγωγή των Συμφωνιών του Αβραάμ στην καρδιά της Τουρκικής Χερσονήσου – το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν και πέραν αυτών.
Ο άξονας Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ-Τουρκία, τροφοδοτούμενος από τις ανεξέλεγκτες φιλοδοξίες του Μπακού, αποτελεί μια πολυδιάστατη πρόκληση για την περιφερειακή θέση του Ιράν. Ωστόσο, η Τεχεράνη δεν φαίνεται να έχει ακόμη καταρτίσει μια συνεκτική αντιστατηγική. Οι Ιρανοί συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν το Αζερμπαϊτζάν με επιείκεια, όπως αποδείχθηκε κατά την φιλική επίσκεψη του Ιρανού Προέδρου Μασούντ Πεζέσκιάν στο Μπακού την περασμένη εβδομάδα. Δεδομένων των δημόσιων εικασιών ότι το Αζερμπαϊτζάν βοήθησε και υποστήριξε το Ισραήλ στις επιθέσεις του κατά του Ιράν, η «αδελφική» προσέγγιση της Τεχεράνης μπορεί να εκληφθεί ως ευπάθεια και αφέλεια εκ μέρους του Μπακού – και ακόμη και να ενθαρρύνει τον πρόεδρο Ιλχάμ Αλίεφ να δοκιμάσει περαιτέρω τα όρια του Ιράν.
Η απροθυμία της Ισλαμικής Δημοκρατίας να εκμεταλλευτεί τις αδυναμίες του τριγώνου – είτε προσωρινές (όπως η Γάζα) είτε γεωγραφικές (μέσω της Αρμενίας) – μπορεί να αποδειχθεί δαπανηρή.
Για μια φορά, ο χρόνος μπορεί να μην είναι με το μέρος του Ιράν.