Πρωτοχρονιά – Καλή χρονιά: Η προέλευση του εορτασμού – Ήθη και έθιμα

Πρωτοχρονιά - Καλή χρονιά!

Πρωτοχρονιά – Καλή χρονιά σε όλους! Η 1η Ιανουαρίου και πρώτη μέρα του χρόνου γιορτάζεται απ’ άκρη σ’ άκρη σε όλες τις γωνιές της Γης.

Χορός, μουσική και πολύ ποτό συνθέτουν την εικόνα των περισσότερων εορταστικών εκδηλώσεων.

Τι εννοούμε με την λέξη πρωτοχρονιά;

Με τη λέξη Πρωτοχρονιά ή αρχιχρονιά, ή πρώτη του έτους ή αρχιμηνιά, χαρακτηρίζεται η πρώτη ημέρα του οποιουδήποτε ακολουθούμενου ημερολογιακού έτους.

Η Πρωτοχρονιά, στις περισσότερες χώρες του κόσμου, είναι δημόσια αργία και γιορτάζεται την 1η Ιανουαρίου.

Σηματοδοτεί, όπως λέει και το όνομά της, την πρώτη μέρα κάθε χρόνου.

Ο εορτασμός της πρώτης μέρας του χρόνου, όμως, δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό των σύγχρονων κοινωνιών.

Η ανάγκη να γιορτάζεται η έλευση του νέου έτους, σαν μία καινούρια αρχή, έχει της ρίζες της στους πρώτους ανθρώπινους πολιτισμούς.

Στο πέρασμα των αιώνων, αυτός ο εορτασμός άλλαξε μορφές, αλλά πάνω από όλα, άλλαξε ημερομηνίες.

Πρωτοχρονιά: Από ποτέ ξεκινάει αυτή η ιστορία

Η ιστορία της ξεκινάει 4.000 χρόνια πριν, γύρω στο 2.000 π.Χ., όπου στην αρχαία Βαβυλώνα την γιόρταζαν σαν την πρώτη Νέα Σελήνη, αμέσως μετά την εαρινή ισημερία στις 21 Μαρτίου. Οι γιορτή ονομαζόταν Ακίτου, αφιερωμένη στον θεό Μαρντούκ και διαρκούσε 10 με 11 ημέρες

Έπειτα, σύμφωνα με πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ποτέ δεν γιόρταζαν την πρώτη ημέρα του χρόνου. Αντίθετα μάλιστα, συνήθιζαν να γιορτάζουν την πρώτη ημέρα κάθε μήνα. Το ίδιο συνέβαινε και στους ανατολικούς λαούς.

Η Πρωτοχρονιά άρχισε να γιορτάζεται στη Ρώμη το 153 π.Χ. την εποχή του Καίσαρα και μάλιστα πήρε πολλά στοιχεία από τη γιορτή Σατουρνάλια.

Τα Σατουρνάλια ήταν γιορτή των Ρωμαίων αφιερωμένη στο θεό Σατούρνος, ο οποίος αντιστοιχεί στον ελληνικό θεό Κρόνο. Πραγματοποιούταν κατά τους χειμερινούς μήνες, συνήθως στις 17 Δεκεμβρίου, αλλά αργότερα η γιορτή κρατούσε έως και μια βδομάδα, μέχρι τις 23 Δεκεμβρίου.

Κατά τη διάρκεια αυτής της γιορτής γινόταν ανταλλαγή δώρων και υπαίθριες αγορές, ενώ επιτρέπονταν τα τυχερά παιχνίδια και στους δούλους.

Μάλιστα οι δούλοι την περίοδο αυτή δεν μπορούσαν να τιμωρηθούν και χλεύαζαν τα αφεντικά τους.

Επίσης έφταναν σε κατάσταση μέθης και περνούσαν σε διάφορα όργια και γι αυτό το λόγο όταν επήλθε ο Χριστιανισμός η λέξη “Σατουρνάλια” απαγορεύτηκε καθώς είχε συνδεθεί με τα όργια.

Μετά τη Ρώμη λοιπόν, υιοθέτησαν αυτή τη γιορτή και οι λατινογενείς λαοί αλλά και οι ρωμαιοκρατούμενοι.

Πριν από το 153 π.Χ. όμως γιόρταζαν την 1η Μαρτίου σαν την πρώτη ημέρα του έτους και γι αυτό το λόγο έχουν αυτή την ονομασία οι μήνες! Εάν ο Μάρτιος είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου, τότε δικαιολογούνται τα ονόματα των υπόλοιπων μηνών, όπως ο έβδομος, επτά- Σεπτέμβριος, ο όγδοος, οκτώ Οκτώβριος, ο ένατος, εννέα -Νοέμβριος και ο δέκατος, δέκα -Δεκέμβριος.

Αλλαγές από την επικράτηση του Χριστιανισμού έως τον Μεσαίωνα

Στην Ορθόδοξη εκκλησία κατά την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ο οποίος ήθελα να διαχωρίσει τους Χριστιανούς από τους ειδωλολάτρες, απαγόρευσε από τους Χριστιανούς να γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά όπως οι υπόλοιποι.

Όμως οι αλλαγές ήταν πολύ μικρές, αφού καταργήθηκαν μόνο τα έθιμα εκείνα που ήταν αντίθετα με τη χριστιανική ηθική. Επίσης με την εξάπλωση του χριστιανισμού οι εορτές αυτές έπρεπε να καταργηθούν, κάτι που ήταν λίγο δύσκολο λόγω της δημοτικότητας που είχαν πάρει.

Η 25η Δεκεμβρίου ωστόσο είχε καθιερωθεί ως η ημέρα γέννησης του Χριστού και σιγά σιγά ο εορτασμός αυτός αντικατέστησε τις παγανιστικές γιορτές κρατώντας όμως κάποια από τα στοιχεία τους.

Για παράδειγμα η ατμόσφαιρα πανηγυριού, η διακοπή των εργασιών στο δημόσιο, το κλείσιμο των σχολείων.

Τότε υπήρχε κι έμεινε έως σήμερα η οικογενειακή ατμόσφαιρα στις γιορτές. Η ανταλλαγή των δώρων από την άλλη, ξεκίνησε από στους εορτασμούς αφομοιώνοντας το βίο του Αγίου Νικολάου, ο οποίος ήταν πολύ γενναιόδωρος απέναντι στους φτωχούς. Τον Μεσαίωνα την παραμονή της εορτής του, άρχισαν να χαρίζονται δώρα στο όνομά του.

Αργότερα ο Λούθηρος, τον 16ο αιώνα, θέλοντας να εστιάσει την προσοχή των παιδιών στον Χριστό και όχι στη λατρεία των Αγίων, μετέφερε το έθιμο από τις 6 Δεκεμβρίου στις 25. Έπειτα η ημέρα αυτή συνδέθηκε και με την εορτή του Αγίου Βασιλείου και διαιωνίστηκε έως σήμερα σαν λαϊκή εορτή.

Επίσης, ο χριστιανικός κόσμος θεωρεί σαν πρώτη ημέρα του χρόνου την πρώτη Ιανουαρίου επειδή αυτή ήταν όπως λέγεται η ημέρα της περιτομής του Ιησού. Ο Γ.Ζ. Κωνσταντινίδης γράφει στο λεξικά του της Αγίας Γραφής:

«Παρά της Ορθοδόξου Εκκλησίας η περιτομή του Ιησού Χριστού εορτάζεται μετά οκτώ ημέρας από τα Χριστούγεννα, ήτοι την 1ηνΙανουαρίου». Στο Λουκά διαβάζουμε επίσης: «Όταν συμπληρώθηκαν οκτώ μέρες, έκαναν στο παιδί περιτομή και του έδωσαν το όνομα Ιησούς». Γνωστά σε κάποιους από μας ίσως είναι και κάποια θρακομακεδονικά κάλαντα που ξεκινούν ως εξής: «Πρωτοχρονιά του χρόνου αρχή η του Χριστού περιτομή και η μνήμη του Αγίου του Μεγάλου Βασιλείου».

Τα πιο βασικά έθιμα αυτής της Πρωτοχρονιάς σήμερα είναι η προσφορά δώρων στα μικρότερα μέλη της οικογένειας, τα οποία συνήθως είναι γλυκίσματα που φτιάχνουν οι νοικοκυρές.

Τα κάλαντα που ψάλουν τα παιδιά την παραμονή της Πρωτοχρονιάς από σπίτι σε σπίτι. Επίσης το βράδυ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς οι οικογένειες παίρνουνε το δείπνο όλοι μαζί σε κάποιο σπίτι και λίγα λεπτά πριν τις 12 το βράδυ τραγουδούν τα κάλαντα και κόβουν τη βασιλόπιτα.

Εκείνος που θα βρει το φλουρί θεωρείται ο τυχερός της χρονιάς! Τέλος, το πρωί καλούν κάποιον να έρθει στο σπίτι τους για να τους κάνει “ποδαρικό”.

Πρωτοχρονιάτικα: Ήθη και έθιμα στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα η Πρωτοχρονιά είναι μεγάλη και η πιο σημαντική γιορτή για τους Έλληνες.

Τα Πρωτοχρονιάτικα Κάλαντα (Αγίου Βασιλείου – Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά κι αρχή καλός μας χρόνος…), ψάλλονται από παιδιά (31 Δεκεμβρίου) είτε μόνα τους το καθένα είτε σε ομάδα, σε οικίες, καταστήματα, δημόσιους χώρους κ.λπ. με τη συνοδεία του πατροπαράδοτου σιδερένιου τριγώνου, αλλά και άλλων μουσικών οργάνων (φυσαρμόνικας, ακορντεόν, τύμπανου, φλογέρας κ.λπ.) από νωρίς το πρωί μέχρι το μεσημέρι.

Τα παιδιά ρωτούν συνήθως «Να τα πούμε;» και περιμένουν την απάντηση «Να τα πείτε» τελειώνοντας με την Ευχή (Και του Χρόνου. Χρόνια Πολλά.) Μετά ο νοικοκύρης/ρα του σπιτιού τα ανταμοίβει με κάποιο χρηματικό ποσό ενώ (παλιότερα τους πρόσφεραν μελομακάρονα, κουραμπιέδες ή δίπλες.)

Την Παραμονή πρωτοχρονιά αλλά και ανήμερα μαζεύονται όλοι οι συγγενείς μαζί (θείοι, θείες, ξαδέρφια, παππού γιαγιά κ.α. στο σπίτι σε οικογενειακή συγκέντρωση ανταλλάζουν δώρα και τρώνε γύρο από το οικογενειακό τραπέζι όλοι μαζί.

Το βράδυ παραμονή της Πρωτοχρονιάς μετά την αλλαγή του χρόνου, και το κόψιμο της Βασιλόπιτας την ώρα που έχουν ξαπλώσει τα παιδιά στα κρεβάτια τους οι γονείς κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο αφήνουν τα δώρα για να τα βρουν την επόμενη μέρα το πρωί με τη σκέψη των παιδιών ότι τα δώρα τα έχει φέρει ο Άγιος Βασίλης.

Το σπάσιμο του ροδιού

Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία για τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και ο νοικοκύρης κουβαλά μαζί του ένα ρόδι για να το «λειτουργήσει».

Κατά την επιστροφή στο σπίτι, ο νοικοκύρης πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι της εξώπορτας -δεν κάνει να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του- και έτσι να είναι ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι για να κάνει το καλό ποδαρικό, με το ρόδι στο χέρι.

Μπαίνοντας μέσα, με το δεξί, σπάει το ρόδι πίσω από την εξώπορτα, το ρίχνει δηλαδή κάτω με δύναμη για να σπάσει και να πεταχτούν οι ρώγες του παντού και ταυτόχρονα λέει: «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά». Τα παιδιά μαζεμένα γύρω-γύρω κοιτάζουν οι ρώγες αν είναι τραγανές και κατακόκκινες.

Όσο γερές κι όμορφες είναι οι ρώγες, τόσο χαρούμενες κι ευλογημένες θα είναι οι μέρες που φέρνει μαζί του ο νέος χρόνος.

Κοπή της βασιλόπιτας

Το πιο διάσημο πρωτοχρονιάτικο έθιμο είναι αναμφισβήτητα η κοπή της βασιλόπιτας, η οποία μοιάζει με στρογγυλό τσουρέκι ή κέικ και έχει μέσα ένα φλουρί το οποίο φέρνει τύχη σε όποιον το βρει.

Το έθιμο έχει τις ρίζες του στα Κρόνια, την αρχαιοελληνική γιορτή που ήταν αντίστοιχη με τα Ρωμαϊκά Σατουρνάλια.

Οφείλει το όνομα της στον Άγιο Βασίλειο τον Μέγα , ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με τον παχουλό Αη Βασίλη με τη κόκκινη στολή.

“Ποδαρικό”

Άλλο γνωστό έθιμο της πρώτης μέρας του χρόνου είναι το “ποδαρικό”. Σε πολλές περιπτώσεις η επιλογή του ανθρώπου που θα μπει πρώτος στο σπίτι το νέο έτος για να κάνει ποδαρικό γίνεται πολύ προσεκτικά.

Συνήθως επιλέγονται άτομα που θεωρούνται τυχερά ή μικρά παιδιά.

Επίσης σε πολλές περιοχές συνηθίζεται το άτομο αυτό να κρατά μια ασκελετούρα (ένα φυτό σαν άγριο κρεμμύδι) η οποία τοποθετείται σε μια γωνία του σπιτιού για καλή τύχη.

“Γαλοπούλα”

Η “παραδοσιακή” γαλοπούλα που περιλαμβάνει το γιορτινό τραπέζι είναι ένα ξενόφερτο έθιμο που ήρθε στην Ευρώπη από το μακρινό Μεξικό. Σύμφωνα με την Ελληνική παράδοση στο τραπέζι υπάρχει χοιρινό κρέας.