Η αρχή του τέλους της “βαλκανοποίησης”;

Καλά νέα από τα Βαλκάνια. Και όχι, αυτό δεν είναι η αρχή ενός μακάβριου αστείου. Αναφέρομαι σε μια συμφωνία η οποία επιτεύχθηκε αυτή την εβδομάδα μεταξύ των ηγετών της Σερβίας και του Κοσόβου, υπό την "κηδεμονία" της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Συμφωνία για να επιτευχθεί τι; Κατ’ αρχήν, λοιπόν, συμφωνία σε ορισμένα πράγματα – μικρά και ασήμαντα στην αρχή, όπως η νομιμότητα των πινακίδων κυκλοφορίας και των τελωνειακών σφραγίδων του άλλου. Το σχέδιο, όμως, είναι να συνεχιστεί η επέκταση αυτού του καταλόγου, έως ότου – σταυρώστε τα δάχτυλά σας! – η ίδια η διαδικασία να οδηγήσει σε εμπιστοσύνη και ειρήνη, σε μια στιγμή που όχι μόνο η περιοχή, αλλά και ο κόσμος χρειάζεται πολύ μεγαλύτερη “ποσότητα” και από τα δύο αυτά αγαθά.

Ας αφήσουμε λοιπόν ολόκληρη την πληττόμενη από τον πόλεμο υφήλιο να χαρεί γι’ αυτή τη νέα και εύθραυστη ύφεση μεταξύ Σέρβων και Κοσοβάρων. Κι ας αφήσουμε τα προβληματικά σημεία του πλανήτη – από το Ισραήλ και την Παλαιστίνη μέχρι τη Βόρεια Ιρλανδία, τον Καύκασο και την Αφρική – να κοιτάξουν στα Βαλκάνια και να αφομοιώσουν ένα μεγάλο μάθημα. Γιατί, εάν η συμφιλίωση επιτύχει εδώ, μπορεί να συμβεί οπουδήποτε.

“Βαλκανοποίηση”

Αν κοιτάξει κανείς έναν άτλαντα, είναι πιθανό να συμπεράνει ότι εκείνο που ταλαιπωρεί μεγάλο μέρος του κόσμου είναι η “βαλκανοποίηση”. Αυτός ο όρος αρχικά περιέγραφε τον εθνοτικό κατακερματισμό και τις διαμάχες – μέχρι και συμπεριλαμβανομένης της εθνοκάθαρσης – μετά τη διάλυση πολυεθνικών αυτοκρατοριών. Η βαλκανοποίηση με αυτή τη στενή έννοια είναι εκείνο που συνέβη στην περιώνυμη χερσόνησο μετά την αποχώρηση των Οθωμανών και ξανά μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Κατέβηκε στην Αφρική στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 όταν οι Βρετανοί και Γάλλοι αποικιοκράτες αποχώρησαν, καθώς και στον Καύκασο μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

Ευρύτερα, θα όριζα τη βαλκανοποίηση ως τη μάχη μεταξύ ανταγωνιστικών αφηγημάτων θυματοποίησης και της χρήσης τους για τη διάδοση μίσους μεταξύ ομάδων που θα έπρεπε να ζουν αντ’ αυτού ως καλοί γείτονες. Υπό αυτή την έννοια, ο Λίβανος και ολόκληρο το Λεβάντε είναι βαλκανοποιημένο. Στις πιο σκοτεινές μου σκέψεις, φοβάμαι ότι ακόμη και οι ΗΠΑ οδεύουν προς αυτήν την κατεύθυνση.

Η γενοκτονική επίθεση της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας μπορεί αρχικά να μην φαίνεται να αποτελεί περίπτωση βαλκανοποίησης. Μοιάζει αντίθετα με έναν αταβιστικό πόλεμο αυτοκρατορικής κατάκτησης – την προσπάθεια επανίδρυσης μιας αυτοκρατορίας, παρά ως συνέπεια της κατάρρευσής της. Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν συγκρίνει πράγματι τον εαυτό του με τους Τσάρους του παρελθόντος.

Ωστόσο, οι Ρώσοι, συμπεριλαμβανομένου του Πούτιν, βλέπουν την Ουκρανία (και διάφορα άλλα μέρη) περισσότερο όπως οι Σέρβοι έβλεπαν τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη πριν από λίγο καιρό ή όπως θεωρούν το Κόσοβο σήμερα. Δηλαδή, αρνούνται την εθνική ταυτότητα του γειτονικού τους κράτους, υποβιβάζοντάς την αντ’ αυτού σε έναν υποτελή ρόλο στη δική τους εθνική ή ιμπεριαλιστική ιστορία. Το αποτέλεσμα και στις δύο περιπτώσεις ήταν πολύ συχνά φρικαλεότητες.

Οι σερβικές και οι ρωσικές αφηγήσεις ομοιοκαταληκτούν και με άλλους τρόπους. Και τα δύο έθνη, ως χριστιανοί ορθόδοξοι Σλάβοι, συχνά δηλώνουν ότι τους δένει ένας ιδιαίτερος δεσμός (τον οποίο προφανώς δεν αισθάνονται προς τους ορθόδοξους και σλάβους Ουκρανούς). Διαδίδουν παρόμοια αφηγήματα ότι απειλούνται από μια εχθρική Δύση, με το ΝΑΤΟ – το οποίο βομβάρδισε τις γιουγκοσλαβικές (δηλαδή, τις σερβικές) δυνάμεις το 1999 για να αποτρέψει τις θηριωδίες εναντίον εθνικά Αλβανών Κοσοβάρων – στον ρόλο του κακού.

Το Κόσοβο κήρυξε την ανεξαρτησία του από τη Σερβία το 2008. Ούτε η Σερβία, ούτε η Ρωσία, ωστόσο, το αναγνωρίζουν ως χώρα, και η Μόσχα και το Βελιγράδι μέχρι στιγμής έχουν συνεργαστεί για να εμποδίσουν την ένταξη της Πρίστινα στα Ηνωμένα Έθνη και σε άλλους διεθνείς οργανισμούς.

Η αλβανική εθνοτική πλειοψηφία του Κοσόβου, εν τω μεταξύ, υποπτεύεται τη σερβική του μειονότητα για πιθανή αποσχιστική εξέγερση ή και χειρότερα. Η σερβική κυβέρνηση, με τη σειρά της, τάσσεται ενάντια στην πραγματική ή φανταστική καταπίεση των εθνικών της συγγενών στο Κόσοβο και απειλεί με συνέπειες. Η βία δεν είναι ποτέ πολύ μακριά. Πέρυσι, σχεδόν αναζωπυρώθηκε σχετικά με το κοινότοπο ζήτημα ποιες πινακίδες αυτοκινήτου πρέπει να χρησιμοποιούν οι εθνικά Σέρβοι Κοσοβάροι – εκείνες του Βελιγραδίου ή εκείνες της Πρίστινα.

Εκείνο το οποίο μοιράζονται η Σερβία και το Κοσσυφοπέδιο και λείπει από άλλες βαλκανικές περιοχές του κόσμου είναι μια κοινή φιλοδοξία: η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό δίνει στις Βρυξέλλες κάποια επιρροή στην προώθηση ενός νέου αφηγήματος προκειμένου να αντικαταστήσει τα αρχέγονα βαλκανικά συμπλέγματα θυματοποίησης.

Η λύση “Ευρώπη”

Αυτό το νέο αφήγημα ονομάζεται “Ευρώπη”. Το ονόμασα “εναλλακτική της Αλσατίας”, από το όνομα της περιοχής για την οποία η Γαλλία και η Γερμανία πολεμούσαν για γενιές πριν συνειδητοποιήσουν ότι έπρεπε να σταματήσουν. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι δύο άσπονδοι εχθροί συμφιλιώθηκαν και έκαναν τα εθνικά σύνορα ταυτόχρονα ιερά, αλλά σε μεγάλο βαθμό αόρατα μέσα σε αυτό που έγινε τελικώς η ΕΕ. Οι Αλσατοί, όποια γλώσσα κι αν μιλούσαν οι πρόγονοί τους, σήμερα ζουν ως ελεύθεροι Ευρωπαίοι.

Αυτό είναι το πνεύμα το οποίο διοχέτευσε ο Ζοζέπ Μπορέλ, επικεφαλής της διπλωματίας της ΕΕ, ανακοινώνοντας την προσέγγιση αυτής της εβδομάδας μεταξύ της Σερβίας και του Κοσόβου, την οποία και ενορχήστρωσε. Η συμφωνία, όπως είπε, “δεν είναι κυρίως για το καλό της Ευρωπαϊκής Ένωσης: είναι για τους πολίτες του Κοσόβου και της Σερβίας”.

Το νέο αυτό αφήγημα υπέρβασης των διαφορών και εξεύρεσης αμοιβαίας λύτρωσης προφανώς είναι δύσκολο να το “πουλήσει” κανείς στα Βαλκάνια. Η ενότητα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης κρέμεται από τις πιο λεπτές κλωστές μέχρι και σήμερα. Ο πρόεδρος της Σερβίας Αλεξάνταρ Βούτσιτς – ο οποίος εργαζόταν υπό τον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, τον “χασάπη των Βαλκανίων” –  έχει αποκαλέσει τον πρωθυπουργό του Κοσόβου Αλμπίν Κούρτι “τρομοκράτη”. Ο Κούρτι, με τη σειρά του, έχει χαρακτηρίσει τον Βούτσιτς “μικρό Πούτιν”. Τίποτε από αυτά δεν μοιάζει πολλά υποσχόμενο.

Κι όμως, και ο Βούτσιτς και ο Κούρτι – όπως οι Βόσνιοι, οι Μαυροβούνιοι, οι Αλβανοί και οι Βορειομακεδόνες – θέλουν να ενταχθούν στην ΕΕ. Αυτό τους επιβάλλει να υπερπηδήσουν τις δικές τους σκιές, όπως λένε οι Γερμανοί. Για τον Βούτσιτς και τους Σέρβους, αυτό πρέπει να περιλαμβάνει την καταδίκη του Πούτιν, ο οποίος ενσαρκώνει την πλήρη αντίθεση στις ευρωπαϊκές αξίες.

Είναι πολύ νωρίς για να ανακηρύξουμε τους Βούτσιτς και Κούρτι ως τους Σαντάτ και Μπέγκιν των Βαλκανίων ή κάτι ανάλογο. Η ειρήνη και η πολιτισμένη ατμόσφαιρα, ωστόσο, ξεκινούν πάντα με μια χειρονομία θάρρους και μεγαλοψυχίας, όσο μικρή κι αν είναι.

Ίσως η Ευρώπη αυτή την εβδομάδα να έκανε ένα μικρό πρώτο βήμα για να ξεπεράσει τη βαλκανοποίηση ως τέτοια.